Tężec – objawy, leczenie, powikłania

Tężec to choroba układu nerwowego występująca jako powikłanie po skaleczeniu lub zranieniu u ludzi i zwierząt.

Przebieg choroby jest ostry, zakażenie wywołuje gram-dodatnia laseczka Clostridium tetani – neurotoksyna bakteryjna należąca do bakterii beztlenowych i mająca zdolność wytwarzania przetrwalników, dzięki którym jest w stanie przetrwać w niekorzystnych warunkach środowiska.

Bakteria wywołująca tężec występuje powszechnie w przyrodzie, a głównie w: glebie, kurzu, wodzie czy nawet przewodzie pokarmowym zwierząt. Bakterie te są oporne na działanie wysokich temperatur (75–80°C) oraz środków dezynfekujących. Wysuszone mogą przetrwać nawet kilka lat.

Do zakażenia laseczkami tężca u ludzi dochodzi podczas zanieczyszczenia rany, może to nastąpić w wyniku: skaleczenia, zmiażdżenia, zranienia, otarcia lub na skutek pogryzienia przez zakażone zwierzę. Do zakażenia może dojść także podczas pracy z zanieczyszczoną ziemią, gdy nastąpi kontakt zranionej tkanki skóry ze zwierzętami gospodarskimi i ich odchodami lub narzędziami ubrudzonymi ziemią. Przed zakażeniem mają chronić szczepienia ochronne powtarzane co 10 lat. Niezabezpieczenie ran w ciągu 24 godzin może wywołać groźne powikłania.

Do zakażenia tężcem może dojść także z powodu braku przestrzegania podstawowych zasad higieny podczas porodu (tzw. tężec noworodkowy). Zakażeniu ulega kikut pępowiny, a zakażenie może się rozprzestrzenić przyjmując postać uogólnioną. 

Objawy tężca u noworodków i niemowląt:

• wysoka gorączka,
• trudności w ssaniu mleka (skurcze mięśni ust w tzw. rybi pyszczek),
• napadowe drgawki z bezdechem.
  
  

Niestety, aż 90% przypadków tężca noworodkowego kończy się zgonem. Noworodki, które przeżyły, zazwyczaj są upośledzone umysłowo lub mają problemy neurologiczne. Na ogół tężec noworodkowy występuje w krajach o niskim poziomie sanitarno-higienicznym.

Okres wylęgania i zakaźności: 2–21 dni, w zależności od rodzaju rany i stopnia skażenia (zwykle jest to około dni 7), w rzadkich przypadkach wynosi on nawet do kilku miesięcy. 

Objawy

Wyróżnia się: tężec miejscowy, uogólniony (w 80% przypadkach) oraz noworodkowy. Najczęstsze objawy to:

• skurcze mięśni żuchwy, szczękościsk, tzw. uśmiech sardoniczny,
• porażenie nerwu twarzowego,
• napadowe prężenie ciała,
• ślinotok,
• nadmierna irytacja,
• skurcz mięśni pleców.

Początkowe objawy tężca mogą przypominać grypę: 

• nadpotliwość,
• gorączka,
• złe samopoczucie,
• bóle głowy,
• skurcze dużych grup mięśni (zwłaszcza grzbietu i karku) mogą powodować napady prężeń, które często są bardzo bolesne i trwają od 5 do 10 sekund.

Kryteria ciężkości choroby

Wyróżnia się następujące stopnie ciężkości choroby:

1. przebieg łagodny: szczękościsk, „uśmiech sardoniczny”, ogólne pojedyncze skurcze mięśni bez prężenia, delikatnie zaburzona zdolność połykania, 
2. przebieg umiarkowany: szczękościsk, „uśmiech sardoniczny”, sztywność, zaburzona zdolność połykania, przyspieszenie akcji serca, zaburzona zdolność połykania, 
3. przebieg ciężki: ciężki szczękościsk, prężenie przy wykonywaniu ruchu, zwiększona czynność oddechowa, przyspieszenie akcji serca, ataki bezdechu, trudności w połykaniu, tachykardia (powyżej 120 uderzeń na minutę),
4. przebieg bardzo ciężki: jak w stopniu III + poważne nadciśnienie i tachykardia na zmianę z hipotensją i bradykardią.

Leczenie

Zakażoną ranę oczyszcza się chirurgicznie i bezzwłocznie przemywa wodą utlenioną lub jodyną. Następnie podaje się szczepionkę przeciwtężcową, zabezpieczając przed kolejnym zakażeniem, a w zależności od sytuacji podaje się także antybiotyk. Neutralizowanie neurotoksyny odbywa się poprzez podanie surowicy przeciwtężcowej. Należy ustabilizować stan chorego, umieszczając go w cichym i ciemnym pomieszczeniu oraz zapewniając mu drożność dróg oddechowych i odpowiednią wentylację. 

Powikłania:

• złamania kości,
• zachłystowe zapalenie płuc,
• zatorowość płucna,
• zapalenie płuc,
• odwodnienie,
• niewydolność oddechowa,
• zatrzymanie krążenia,
• sepsa,
• rozpad mięśni,
• niewydolność nerek, 
• ciężkie zaburzenia psychiczne po przechorowaniu. 

Rokowanie

W przypadkach lekkich rokowanie jest dobre. W postaci uogólnionej o ciężkim przebiegu oraz w przypadku tężca noworodkowego – rokowanie jest złe. Śmiertelność może dochodzić do 60% (postać ciężka), a w przypadku noworodków nawet do 90%. Do najczęstszych bezpośrednich przyczyn zgonu należą wtórne zakażenia bakteryjne, na przykład zapalenie płuc czy sepsa. Przechorowanie tężca nie zabezpiecza przez ponownym zachorowaniem.

Opracowała Agata Majcher

Źródła:

Kuchar E., Mrukowicz J., Gładysz A., i inni, Wybrane choroby wirusowe [w:] „Medycyna praktyczna”, Warszawa 2018.

Śmietańska K., Rokosz-Chudziak N., Rastawicki W., Charakterystyka Clostridium tetani i laboratoryjna diagnostyka tężca, Warszawa 2013.