Mniszek lekarski – właściwości i zastosowanie

To dziko rosnące ziele spotkać można w każdym zakątku świata, gdzie panuje klimat umiarkowany.

W naszym kraju należy do najpospolitszych dzikich roślin ozdabiających łąki, przydroża, trawniki, ogrody, siedliska ruderalne. Ta niepozorna roślina potrafi się przebić przez beton.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) należy do rodziny astrowatych, jest wieloletnią byliną o grubym, mięsistym, żółtawo-szarawym korzeniu typu palowego. Wszystkie części rośliny wydzielają biały sok mleczny. Ze środka wyrastają pędy kwiatowe w kształcie rurki. U ich szczytów znajdują się koszyczki kwiatowe wypełnione żółtymi, języczkowatymi kwiatami. Liście mniszka są podłużne, lancetowate, bardziej lub mniej pierzasto wycięte. Roślina kwitnie od kwietnia do lipca, a jesienią – po raz drugi. Po przekwitnięciu kwiatostan przypomina białą, puchową kulę, którą potocznie nazywa się „dmuchawcem”.

Nazwa i znaczenie

Mniszek lekarski znany jest także pod innymi nazwami: mlecz, mleczaj, dmuchawiec, brodawnik mleczowaty, męska stałość, popia główka lub mlecznica. Nazwa mniszka wzięła się stąd, iż po oderwaniu się nasion pozostaje łodyga, która przypomina ogoloną głowę mnicha.

Podobno nazwa botaniczna Taraxacum wywodzi się od arabskich wyrazów: tarak i sahha oznaczających „pozwolić sikać” – w końcu mniszek znany jest z właściwości moczopędnych. Mlecz zawdzięcza swą nazwę białemu sokowi, który wypływa z łodygi i liści, jeśli się je ułamie.

Mylący może być fakt, że istnieje inny gatunek (również z rodziny astrowatych) o nazwie mlecz (Sonchus), który wygląda podobnie jak mniszek. Mlecze są jadalne zarówno dla zwierząt jak i ludzi. Szczególnie młode liście dodawane są do kompozycji sałatkowych.

Mniszek w medycynie ludowej

Potencjał leczniczy mniszka został doceniony dopiero w wiekach średnich. Perski lekarz Avicenna leczył nim wątrobę, puchlinę wodną, a ziele wykorzystywał jako panaceum przeciw ukąszeniom skorpionów. Słowianie sokiem z mniszka rozjaśniali plamy wątrobowe i piegi. W XVI w. mniszek był wszechstronnie wykorzystywany przez staropolskich medyków, którzy preparaty z niego stosowali w celu zbicia gorączki, w chorobach zakaźnych, w schorzeniach żołądka i wątroby. Do użytku zewnętrznego – świeże ziele przykładano na rany cięte i kłute.

Korzeń wykopuje się na wiosnę lub na jesień, liście lub ziele zbiera się od wiosny do jesieni, z kolei kwiaty – w pełni kwitnienia. Surowiec można wysuszyć, ale nie należy przy suszeniu przekraczać temperatury 40°C.

Skład chemiczny

Poszczególne części rośliny są zróżnicowane pod względem zawartości substancji czynnych. Ziele zawiera: witaminy z grupy B, C, E, karoten, sole mineralne (wapń, fosfor, żelazo, miedź, mangan, potas, kobalt, cynk, magnez, molibden i sód), a także związki goryczkowe, takie jak: laktukopikrynę, taraxacynę, germakran, taraksterol, inulinę (do 25%), flawonoidy, śladowe ilości olejku eterycznego, żywice i politerpeny. W korzeniach wykryto gumy roślinne, trójterpeny (m.in. tarakserol, β-amyrynę), związki goryczowe, fitosterole, inulinę do 40%, pektyny, żywice, cholinę, kwasy organiczne i sole mineralne. Z kolei kwiaty zawierają aktywnie działający pyłek, luteinę, witaminy, sole mineralne, karotenoidy, flawonoidy, ślady olejku eterycznego, trójterpeny i fruktozę.

Właściwości lecznicze

Korzenie mniszka działają nieznacznie przeciwskurczowo na przewody żółciowe i pęcherzyk żółciowy. Zwiększają ilość wytwarzanej żółci, pobudzając do pracy wątrobę i dwunastnicę. Roślina jest pomocna w postępującej marskości i uszkodzeniach wątroby, po przebytym wirusowym zapaleniu tego organu. Gorzki smak wyciągów z mniszka zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, ułatwiając trawienie pokarmów. Korzeń mniszka zawiera spore ilości inuliny, co pomaga wyregulować poziom glukozy w początkowym okresie cukrzycy. Działanie kwiatów jest podobne, choć nieco słabsze – za to kwiaty mają silniejsze działanie moczopędne i przeciwzapalne. Mniszek stosuje się przy niewydolności nerek i towarzyszących obrzękach oraz pomocniczo w przewlekłym zapaleniu kłębków nerkowych, moczowodów lub pęcherza, w kamicy moczowej (zwłaszcza szczawianowej i fosforanowej).

Zewnętrznie przy chorobach skórnych (np. wypryski, egzema) stosuje się okłady lub kąpiele z dodatkiem odwaru z ziela.

Przepis na sok z mniszka

Wykonanie:

Świeże, umyte ziele lub korzeń przepuścić przez wyciskarkę. Taki sok zażywać 3-4 razy dziennie po 1 łyżeczce. Można go także zakonserwować, zalewając 40-pprocentowym alkoholem w proporcjach: 100 ml soku na 100 ml alkoholu.

Mniszek w kuchni

Warto urozmaicać wiosenne surówki młodymi, świeżymi liśćmi mniszka, doprawiając je solą, cukrem lub dobrym olejem. Aby nieco pozbawić liście goryczki, można je na 30 minut zalać słoną wodą, a następnie przepłukać. Liście mniszka przygotowuje się jak szpinak lub dodaje do zup. Ciekawym pomysłem jest także kiszenie pędów lub pączków mniszka. Marynowane w occie pączki kwiatowe przypominają w smaku kapary.

Przepis na miód mniszkowy

Składniki:

• 0,5 kg główek mniszka lekarskiego,
• 1 l wody,
• 1 kg cukru,
• 2 cytryny.
  
  

Wykonanie:

Główki mniszka umyć i rozłożyć na jasnym ręczniku i poczekać godzinę lub dwie, aby ewentualne owady miały szanse wypełznąć. Główki wrzucić do garnka, dodać pokrojoną w plastry cytrynę, zalać wodą i gotować około 20 minut. Odstawić na dobę. Odwar odcedzić przez gazę, dodać cukier, sok z cytryny i gotować na małym ogniu bez przykrycia, co jakiś czas mieszając do uzyskania konsystencji syropu. Proces gotowania powinien trwać około 2–3 godzin. Po tym czasie należy przelać wszystko do wyparzonych słoików, odwracając je do góry dnem.

Wskazania do stosowania – podsumowanie

• choroby dróg żółciowych, choroby pęcherzyka, wątroby, trzustki, śledziony i żołądka
• nawracające schorzenia bakteryjne i wirusowe,
• choroby zakaźne,
• choroby skóry,
• dolegliwości układu pokarmowego: zaparcia, brak apetytu,
• osłabienie, złe samopoczucie,
• przy osłabieniu naczyń krwionośnych, hemoroidach,
• przy niedokrwistości, zmniejszonej liczbie limfocytów we krwi oraz granulocytów i monocytów,
• zaburzenia miesiączkowania i hormonalne,
• kamica moczowa, skąpomocz, obrzęki.
  
  

Opracowała Agata Majcher