Chrzan pospolity – Armoracia lapathifolia Gilibert

Chrzan pospolity ma kilka polskich i łacińskich nazw synonimowych: warzęcha chrzan, warzucha chrzan, chrzan zwyczajny, Cochlearia armoracia Linne = Cochlearia rusticana Lamarck = Armoracia rusticana Gaertner et al. = Nasturtium armoracia (L.) F. Schulz.

W praktyce chrzan jest rozmnażany wegetatywnie, bowiem nasiona  w naszym klimacie nie mają zdolności kiełkowania. Przy zbiorze korzeni ze stanu dzikiego należy poodcinać korzenie boczne o długości kilkunastu centymetrów i przeznaczyć je do posadzenia.

Korzeń i liść chrzanu

Liście można suszyć lub przetwarzać w stanie świeżym (macerat na chłodnej wodzie z kwaskiem cytrynowym). Korzenie są najwartościowsze w stanie świeżym.

Korzenie i liście chrzanu zawierają glukozynolaty, wśród których można wyróżnić fitoncydy o działaniu przeciwdrobnoustrojowym będące alternatywą dla antybiotyków. Do glukozynolatów należy synigryna i glukonasturcyina. Pod wpływem enzymów i kwasów glukozynolaty uwalniają olejek gorczyczny o ostrym, drażniącym i duszącym zapachu (izosiarkocyjanian allilu). W liściach i korzeniu jest obecna witamina C w znaczących ilościach (ok. 0,25–0,3 proc.). Zawartość synigryny w korzeniu wynosi ok. 0,2 proc. Chrzan jest bogaty w: siarkę, jod, żelazo, wapń i magnez. W liściach występują flawonoidy: kwercetyna, kemferol i rutyna, ponadto kumaryny, kwasy fenolowe, enzymy (mirozynaza, peroksydaza). Źródłem powyższych enzymów są oczywiście też korzenie. W chrzanie występuje także bardzo ciekawy związek – fenyloetyl (alkohol), który jest powiązany z glikozydami siarkowymi i ma właściwości antybakteryjne.

Sok ze świeżego korzenia chrzanu zabija wiele opornych bakterii, np.: Bacillus subtilis, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, dlatego jest zalecany przy infekcjach: układu moczowego, skóry, układu oddechowego oraz pokarmowego. Dawka doustna zalecana wynosi 20 g świeżego tartego korzenia chrzanu na dzień, najlepiej w dwóch porcjach (po 10 g).

Świeży chrzan działa wybielająco na skórę, usuwa liczne plamy, jednocześnie pobudza miejscowo krążenie krwi i hamuje rozwój bakterii oraz grzybów. Sok z korzenia chrzanu zakwaszony kwasem octowym, jabłkowym, glikolowym, bursztynowym lub lepiej migdałowym (mandelic acid) i wymieszany dodatkowo z witaminą C efektywnie usuwa przebarwienia ze skóry, dobrze oczyszcza pory oraz zmiękcza naskórek.

Bardzo dobre jest połączenie tartego chrzanu z kwasem migdałowym (mandelic acid) w leczeniu zakażeń układu moczowo-płciowego i jelita grubego (opornych na antybiotyki i sulfonamidy). Na każde 10 g  tartego chrzanu dać dodatkowo 1 g kwasu migdałowego. Dziennie zażywać 3 takie porcje. Jednocześnie pić napar z poniższej mieszanki ziołowej.

Receptura

Składniki:
•    liść borówki 2 części,
•    ziele połonicznika lub rdestu ostrogorzkiego 1 część,
•    liść mącznicy lub gruszy 2 części,
•    liść ortosyfonu 1 część,
•    ziele nawłoci 2 części,
•    nasiona pietruszki, selera lub korzeń (albo owoc) lubczyka 2 części.

Przygotowanie:
Składniki wymieszać. Stosować1 łyżkę na szklankę wrzątku, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 3 szklanki naparu dziennie.

Napar z suchych lub świeżych liści chrzanu jest źródłem: związków siarki, flawonoidów i witamin. Wspomaga leczenie nieżytów układu oddechowego i chorób alergicznych, jest pomocny w terapii chorób reumatycznych (jako depurativum) [środek czyszczący krew – przyp. red.] i skórnych (na tle zaburzeń metabolicznych i troficznych).

Ze świeżych liści można przygotować macerat: 2 łyżki zmielonych liści na 1 szklankę chłodnej przegotowanej wody, odstawić na 6 godzin, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 1 szklance maceratu. Z suchych liści też można przygotować napar, ale jest mniej wartościowy. Lepiej świeże (całe) liście zamrozić na zimę i macerować letnią wodą po uprzednim rozdrobnieniu.

Korzeń można ucierać na tarce i zaraz spożywać lub macerować chłodną wodą przez 1 godzinę i wypijać.

W starych lekospisach Radix Armoraciae widniał pod nazwą Radix Raphani rusticani (marini), przez co można było go pomylić z korzeniem rzodkwi – Raphanus.

W dawnej medycynie sporządzano następujące leki z korzenia chrzanu:

1. Macerat ze świeżego korzenia chrzanu na piwie lub winie (zamiast wyżej wymienionej wody) – jako środek oczyszczający układ moczowy, moczopędny, najlepiej wypijany na ciepło kilka razy dziennie.

2. Ze świeżego korzenia z parą wodną oddestylowywano olejek gorczyczny, który następnie podawano doustnie przy infekcjach układu pokarmowego i oddechowego, także parazytozach (chorobach pasożytniczych), ponadto wcierano w skórę jako środek rozgrzewający, pobudzający ukrwienie i rozchodzenie się obrzęków limfatycznych, a także pobudzający ukrwienie w okolicach stawów reumatycznie zmienionych. Stosowano go także do wcierania we włosy ze spirytusem przy łysieniu.

3. Syrop chrzanowy jodowany – Sirupus Armoraciae jodatus = Sirupus Raphani rusticani jodatus o działaniu przeciwszkorbutowym (antiscorbuticus) i wykrztuśnym, odkażającym układ pokarmowy i oddechowy; zawierał syrop z korzenia chrzanu i jod w jodku potasu (jodynę).

4. Succus Raphani rusticani, czyli sok z korzenia chrzanu stabilizowany spirytusem – zażywany doustnie przy zaburzeniach wydzielania i przepływu żółci, zaburzeniach trawiennych. Odpowiednik wyciągu z czarnej rzodkwi Extr. Raphani nigri występujący np. w preparacie polskim Raphacholin.

5. Tinctura Armoraciae composita antiscorbutica: wyciąg alkoholowy z korzenia chrzanu, gorczycy mielonej i chlorku amonowego (salmiak). W leczeniu szkorbutu podawano doustnie.

Do okładów rozgrzewających stosowano także świeży tarty korzeń chrzanu – Cataplasma Armoraciae ex tempore parata, np. przy: nerwobólach, bólach stawów, bólach mięśni, stanach zapalnych tkanek miękkich (leczenie bodźcowe).

W Farmakopei Szwajcarskiej – Pharm. Helvetica z 1865 r. jest opis Syrupus antiscorbuticus (syrop przeciwgnilcowy, czyli antyszkorbutowy) przygotowywany z kory cynamonowca (Corticis Cinnamomi zeylanici), skórki pomarańczowej (Cortici aurantii), świeżego ziela warzęchy lekarskiej – Cochlearia officinalis Linne, świeżego ziela rukwi wodnej (Herbae recentis Nasturtii – Nasturtium officinale R. Brown), świeżego ziela przetacznika bobownika – Herbae recentis Beccabungae (Veronica beccabunga L.), świeżego korzenia chrzanu (Radicis recentis Armoraciae), a wszystko to na winie białym, z dodatkiem cukru.

Zgodnie z opisem dra Fr. Oesterlena (1861 r.) korzeń chrzanu był wykorzystywany w dawnej medycynie w leczeniu: braku miesiączki (amenorrhoe), gnilca (Scorbut), puchliny wodnej, zimnicy, zaparć i zaburzeń w trawieniu.

dr Henryk Różański