Dieta FODMAP – jak wygląda i na co pomaga?

Dieta FODMAP – jak wygląda i na co pomaga? Wiele osób zmaga się z dolegliwościami układu pokarmowego, które często nie są właściwie diagnozowane. Problemy jelitowe mogą stać się przyczyną poważnych komplikacji zdrowotnych i są bardzo uciążliwe. Jednym ze sposobów poprawy stanu układu trawiennego w takiej sytuacji może być zastosowanie diety low FODMAP. Jak ona wygląda i kiedy należy się na nią zdecydować?

Zacznijmy od krótkiego omówienia problemów zdrowotnych, których elementem terapii najczęściej jest dieta low FODMAP.

Czym jest SIBO?

SIBO to zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego. Stan ten polega na niewłaściwym zwiększeniu ilości bakterii w jelicie cienkim, zwłaszcza tych niekorzystnych. Ich nadmiar prowadzi do dysbiozy, czyli zaburzenia równowagi bakteryjnej w jelicie cienkim. Głównym czynnikiem prowadzącym do SIBO jest niedokwaśność żołądka, choć nie tylko.

Ciekawostka: Do niedokwaśności żołądka prowadzi bardzo często długotrwałe stosowanie inhibitorów pompy protonowej, np. omeprazolu. Podaje się je m.in. osobom zmagającym się z chorobą refluksową przełyku.

SIBO może się rozwinąć także na skutek zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka, co ma miejsce szczególnie często wśród osób starszych. Choroba częściej przytrafia się także osobom z zespołem jelita drażliwego, neuropatią cukrzycową, chorobami zapalnymi jelit, marskością wątroby, celiakią, chorobą Parkinsona, przewlekłą chorobą nerek i przewlekłym zapaleniem trzustki. Zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego w przypadku pacjentów cierpiących na te choroby występuje aż w 60–70 proc. przypadków. Przyczyną SIBO mogą być ponadto defekty anatomiczne: zwężenie jelit, uchyłki jelita, operacyjne usunięcie zastawki krętniczo-kątniczej, przetoki jelitowe.

Objawy SIBO są mało charakterystyczne, przez co nie zawsze ta choroba jest szybko i prawidłowo diagnozowana. Jednym z symptomów są uciążliwe wzdęcia brzucha, przy których sprawia on wrażenie napompowanego. Często objawem są biegunki, zaparcia, bóle brzucha i uczucie pełności w jamie brzusznej, ale niektórzy pacjenci nie obserwują u siebie żadnych symptomów SIBO lub są one bardzo łagodne.

Czym jest IBS?

IBS to zespół jelita drażliwego, powszechne schorzenie obejmujące zaburzenia funkcjonowania układu pokarmowego. Objawy IBS to: przewlekłe, nawracające wzdęcia, ból w obrębie jamy brzusznej, zmiana rytmu wypróżnień bez przyczyny biochemicznej lub organicznej.

Ciekawostka: Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego stawiane jest w oparciu o IV kryteria rzymskie. Podają one, że jeśli przez ostatnie 3 miesiące, przez co najmniej 1 dzień tygodniowo występowały: ból brzucha związany z defekacją, zmiana konsystencji stolca lub częstości wypróżnień, wówczas można rozpoznać IBS.

Czynnikami patogenetycznymi tej choroby są: zaburzenia czynności motorycznej jelit i czucia trzewnego, dysfunkcja osi mózg–jelito, zaburzenia składu flory jelitowej, nietolerancje pokarmowe i przebycie biegunki infekcyjnej.

Na podstawie dominujących objawów i wyglądu stolca można wyróżnić następujące rodzaje zespołu jelita drażliwego:

• z biegunką,
• z zaparciami, 
• mieszany,
• nieokreślony.

Ciekawostka: Częstość występowania IBS może się różnić w zależności od kraju z powodu uwarunkowań demograficznych, innych kryteriów diagnostycznych, diety i stylu życia. Powszechność występowania IBS szacuje się na 10–20 proc. W Polsce może na tę chorobę cierpieć nawet 13 proc. społeczeństwa. Zespół jelita drażliwego częściej występuje u kobiet i osób poniżej 50. roku życia, a najczęściej pojawia się przed ukończeniem 35 lat.

Dieta w zespole jelita drażliwego i SIBO

Pierwszy etap leczenia SIBO polega na wprowadzeniu eubiotyku – leku pod nazwą ryfaksymina. Środek ten pozwala przywrócić mikrobiomowi jelitowemu stan równowagi poprzez działanie wobec nadmiernie rozwiniętych bakterii. Drugi etap to wprowadzenie diety low FODMAP.

W IBS celem leczenia jest złagodzenie objawów pochodzących z układu pokarmowego i poprawienie komfortu życia pacjentów. W leczeniu stosuje się środki farmakologiczne i niefarmakologiczne – zmianę diety, aktywność fizyczną, terapię behawioralną.

Ciekawostka: Badanie przeprowadzone na grupie 330 osób wykazało, że 2/3 objawów z przewodu pokarmowego jest związane ściśle z żywieniem. W największym stopniu do występowania i nasilenia dolegliwości prowadzi dieta bogata w tłuszcze, węglowodany proste i fodmap, kawę, ostre przyprawy i alkohol.

Jednym ze sposobów złagodzenia dolegliwości związanych z występowaniem IBS jest wprowadzenie odpowiedniego sposobu żywienia. Szczególnie dużą popularnością w tej materii cieszy się dieta low FODMAP, oparta na – w skrócie mówiąc – ograniczeniu spożywania produktów i składników łatwo fermentujących w jelitach.

Dieta low FODMAP – co to jest?

Dieta low FODMAP stosowana powinna być w trzech etapach:

1. eliminacja wszystkich produktów o wysokiej zawartości FODMAP na okres 4–6 tygodni;
2. jeśli po tym czasie dotychczasowe objawy ustąpiły, wówczas w kilkudniowych odstępach wprowadza się stopniowo grupy produktów o wysokiej zawartości związków fermentujących i obserwuje reakcję organizmu;
3. na podstawie obserwacji reakcji organizmu na powrót do diety kolejnych grup produktów o wysokiej zawartości FODMAP trwale eliminowane z jadłospisu są te, które okazały się być nietolerowane przez organizm (np. cukry i słodziki czy sery).

Uwaga: Dieta o niskiej zawartości FODMAP może zmniejszyć dolegliwości w chorobach przewodu pokarmowego, takich jak IBS i SIBO, ale jej stosowanie może niekorzystnie zadziałać na motorykę jelit i mikroflorę jelitową. Wyeliminowanie wielu składników żywieniowych doprowadzić może do niedoborów wapnia, żelaza, błonnika, przeciwutleniaczy i witamin B oraz D. Z tego powodu należy stosować dietę low FODMAP ostrożnie i dostosowując ją do indywidualnych potrzeb pacjenta, mając na uwadze stopień zaawansowania choroby. Najlepiej stosować ją w porozumieniu ze specjalistą, dietetykiem, a nie na własną rękę.

Dieta low FODMAP polega na spożywaniu żywności o niskiej zawartości węglowodanów powodujących wzrost ciśnienia osmotycznego w jelitach, które są słabo wchłaniane i ulegają fermentacji zarówno w jelicie cienkim, jak i grubym. Do tego grona należą:

• fruktoza,
• laktoza,
• fruktany,
• galaktooligosacharydy,
• alkohole polihydroksylowe: ksylitol, sorbitol, mannitol.

Wymienione rodzaje cukrów powodują u chorych dolegliwości żołądkowo-jelitowe i w diecie low FODMAP zostają wykluczone lub zmniejsza się ich spożycie. Na skutek fermentacji węglowodanów dochodzi bowiem do powstawania gazów, które następnie naciskają na ścianki jelita i wywołują szereg objawów: wzdęcia, zaparcia, biegunki, ból brzucha i dyskomfort.

Praca naukowa z 2022 r. dowodzi, że dieta o niskiej zawartości FODMAP stanowi najskuteczniejszą interwencję żywieniową w zespole jelita drażliwego. Ten rodzaj diety pozwala na złagodzenie objawów żołądkowo-jelitowych i na ogólną poprawę jakości życia pacjentów z IBS.

Dietę low FODMAP wprowadza się w dwóch etapach. Najpierw przez 6–8 tygodni eliminuje się produkty o wysokiej zawartości FODMAP (związków fermentujących), a następnie w zależności od indywidualnej tolerancji stopniowo włącza się do jadłospisu produkty (grupy produktów) o niskiej zawartości FODMAP.

Oto lista produktów, które należy wyeliminować w diecie low FODMAP:

• owoce – morele, brzoskwinie, nektarynki, śliwki, mango, gruszki, jabłka, czereśnie, wiśnie, arbuz, jeżyny, figi, daktyle, awokado, suszone owoce, soki owocowe;
• warzywa – por, cebula, czosnek, karczochy, szparagi, buraki, kalafior, kapusta włoska, brukselka, topinambur, soja, fasola, groszek, groch, soczewica;
• produkty mleczne – mleko, kefir, jogurt, maślanka, śmietana, lody, twarogi, serki kanapkowe, mascarpone, desery mleczne z zawartością laktozy;
• grzyby;
• zboża – żyto, jęczmień, pszenica;
• orzechy – nerkowce, migdały, pistacje;
• słodziki – ksylitol, sorbitol, erytrytol, miód, fruktoza, syrop glukozowo-fruktozowy, syrop z agawy.

Jakie produkty wykazują niską zawartość związków fermentujących i są dopuszczalne w diecie low FODMAP?

Literatura: 1. Schoenfeld P.S.: Advances in IBS 2016: A Review of Current and Emerging Data. Gastroenterol. Hepatol., 2016; 12(8): 1-11. 2. Abdul Rani R., Raja Ali R.A., Lee Y.Y.: Irritable bowel syndrome and infl ammatory bowel disease overlap syndrome: pieces of the puzzle are falling into place. Intest. Res., 2016; 14(4): 297-304. 3. Simren M., Palsson O.S., Whitehead W.E.: Update on Rome IV Criteria for Colorectal Disorders: Implications for Clinical Practice. Curr. Gastroenterol. Rep., 2017; 19(4): 15. 4. Lovell R.M., Ford A.C.: Global prevalence of and risk factors for irritable bowel syndrome: a meta-analysis. Clin. Gastroenterol. Hepatol., 2012; 10 : 712-721. 5. Simrén M., Månsson A., Langkilde A.M., et al.: Food-related gastrointestinal symptoms in the irritable bowel syndrome. Digestion, 2001; 63: 108-115. 6. Parker T.J., Woolner J.T., Prevost A.T., et al.: Irritable bowel syndrome: is the search for lactose intolerance justifi ed? Eur. J. Gastroenterol. Hepatol. 2001; 13: 219-225. 7. Biesiekierski J.R., Newnham E.D., Irving P.M., et al.: Gluten causes gastrointestinal symptoms in subjects without celiac disease: a double- -blind randomized placebo-controlled trial. Am. J. Gastroenterol., 2011; 106: 508-514. 8. Biesiekierski J.R., Peters S.L., Newnham E.D., et al.: No effects of gluten in patients with self-reported non-celiac gluten sensitivity after dietary reduction of fermentable, poorly absorbed, short-chain carbohydrates. Gastroenterol., 2013; 145: 320-328. 9. Hoveyda N., Heneghan C., Mahtani K.R., et al.: A systematic review and meta-analysis: probiotics in the treatment of irritable bowel syndrome. BMC Gastroenterol., 2009; 9: 15. 10. Gibson P.R., Shepherd S.J.: Evidence-based dietary management of functional gastrointestinal symptoms: the FODMAP approach. J. Gastroenterol. Hepatol., 2010; 25(2): 252-258. 11. Undseth R., Berstad A., Kløw N.E., et al.: Abnormal accumulation of intestinal fl uid following ingestion of an unabsorbable carbohydrate in patients with irritable bowel syndrome: an MRI study. Neurogastroenterol. Motil., 2014; 26: 1686-1693. 12. Shepherd S.J., Gibson P.R.: Fructose malabsorption and symptoms of irritable bowel syndrome: guidelines for effective dietary management. J. Am. Diet. Assoc., 2006; 106: 1631-1639. 13. Shepherd S.J., Parker S.C., Muir J.G. et al.: Randomised, placebo-controlled evidence of dietary triggers for abdominal symptoms in patients with irritable bowel syndrome. Clin. Gastroenterol. Hepatol., 2006; 6: 765-771. 14. Halmos E.P., Power V.A., Shepherd S.J., et al.: A diet low in FODMAPs reduces symptoms of irritable bowel syndrome. Gastroenterol., 2014; 146: 67-75. 15. Pedersen N., Andersen N.N., Vegh Z., et al.: Ehealth: low FODMAP diet vs Lactobacillus rhamnosus GG in irritable bowel syndrome. World J. Gastroenterol., 2014; 20: 16215-16226. 16. Gearry R.B., Irving P.M., Barrett J.S. et al.: Reduction of dietary poorly absorbed short-chain carbohydrates (FODMAPs) improves abdominal symptoms in patients with infl ammatory bowel disease-a pilot study. J. Crohns Colitis, 2009; 3: 8-14. 17. Pawlak K., Rudzik R., Lewiński M., Majcher S., Słuczanowska – Głąbowska S.: Dieta L-FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego, Katedra i Zakład Fizjologii Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie 2017, s.179 – 183